Sporcular, Pilotlar ve Kabin Ekiplerinin Performansını Etkileyen Ortak Faktörler

Bireysellik ve Takım Çalışması, Cinsiyet Farklılıkları, Fiziksel Gereklilikler ve Fiziksel Dayanıklılık, Kaygı-Stres Düzeyi, Sporcular Pilotlar ve Kabin Ekiplerinin Performansını Etkileyen Ortak Faktörler, Zihinsel Dayanıklılık

BİREYSEL VE TAKIM SPORCULARIYLA PİLOT VE KABİN EKİPLERİNİN PERFORMANSINI ETKİLEYEN ORTAK FAKTÖRLER

Spor ve havacılık, çok fazla zevk alınarak yapılan hatta insanların hayallerini süsleyen iş alanlarıdır. Böyle görünseler de arka planında çok büyük fiziksel ve psikolojik yükleri vardır. Sporcular için antrenmanları havacılar için ise eğitimleri ve testleri bu yükler arasında sayabiliriz. Müsabaka-uçuş zamanı ve bu süreçlerin öncesinde ve sonrasındaki çoğu şeyi bu yükler arasında sayılabilir. Spor ve havacılık birer performans mesleğidir. Bu iki mesleği diğer masa başı işlerden ayıran en önemli özellik olarak performans sergilemek gösterilebilir. Bu meslektekiler çalışma sahasına çıkmadan çok ağır eğitimleri ve baskıları atlatır, gelişimi devam ettirir ve en sonunda kazandıkları bütün becerilerini sunma kısmına geçerler. Bu kısma geçmeden önce çok titiz denetim altındadırlar. İşin gösteri kısmına yani, sporcu müsabakaya başladığı, havacı da uçağa bindiği andan bitene kadar denetim devam eder. Sporcudan başlarsak; sporcular müsabaka öncesinde antrenmanlarda antrenörleri tarafından iyice gözlenirler ve kendileri hakkında bir karara varılır. Sonrasında müsabaka anında onu gözleyen antrenörü, varsa takım arkadaşları, kulüp ya da federasyon başkanları, taraftarlar ve medya -ki bunlar çok yargılayıcıdır- vardır. Havacılıkta ise; pilotlar ve ekipler uçuşa çıkmadan önce çok titiz gözlemlerden, eğitimlerden ve testlerden geçerler. Fakat iş burada bitmez. Uçuş sırasında onları direkt ya da dolaylı olarak gözleyen kule görevlileri, ekip arkadaşları ve yolcular vardır. Bundan dolayı gösteri zamanı öncesinde ne kadar çok çalışırsanız çalışın uçakta ya da müsabakada ortaya elle tutulur bir şey koyamazsanız başarısız sayılma olasılığınız artacaktır. 

Fiziksel Gereklilikler ve Fiziksel Dayanıklılık

Yapılan her işin kendine göre fiziksel beklentileri vardır. Örneğin, bir cerrah ameliyatta uzun süre ayakta hareketsiz kalabilir ve bu yoğun sırt, bel, boyun, omurga ve bacak ağrılarına sebep olabilir. Eğer ki cerrah ameliyat dışı zamanlarda bu ağrılarına çözüm olabilecek şeyler yapmıyorsa mesleğini icra edemeyecek hale gelecektir. Sporcular ve havacılarda da durum böyledir. Bilindiği üzere sporu profesyonel olarak yapmak sağlığa zararlıdır. Çünkü, yapılan branşın beklentilerine göre belirli kas gruplarına aşırı yüklenme yapıldığından kaslarda çökme durumu yaşanabilmektedir. Sporcular, en iyi performanslarına hazır olabilmek için varını yoğunu ortaya koyup fiziksel olarak en iyi durumda olmayı genellikle birincil amaç olarak belirlerler. Çok antrenman yapmaya, iyi beslenmeye, düzenli ve konforlu uyumaya ve zararlı madde kullanmamaya çalışırlar. Havacılarda da durum benzerdir. Hava yolları bünyesine seçilirken dahi belirli fiziksel özellikler aralığında olmak gerekir. Uçuş esnasında uçaktaki vibrasyonlar ve uzun süreli hareketsiz durma sebeplerinden dolayı pilotlarda ve kabin ekiplerinde hatta sık sık uzun süreli uçan yolcularda bile bel, sırt, boyun ağrıları görülmektedir. Pilotların ve kabin ekiplerinin de aynen sporcular gibi dikkat etmeleri gereken unsurlar vardır. Bu ağrıları yaşama olasılığını azaltmak için hem uçuş sırasında hem de uçuş öncesinde ve sonrasında vücutlarına gereken önemi vermeleri gerekir. Düzenli uyumaları, belirli periyotlarla masaj yaptırmaları ve zararlı maddelerin aşırı kullanımından kaçınmaları gerekir.  Bu beklentileri karşılayamamak verimsizliğe neden olabilir. 

Ayrıca iki mesleğin ortak noktalarından birisi de enerji içeceği kullanımıdır. Enerji içeceğinin içinde de bulunan kafeinin konsantrasyon, dikkat, bellek ve reaksiyon zamanı gibi psikomotor performansı artırdığı, yorgunluğu azalttığı gözlenmiştir. Bu özellikler sporcularda da havacılarda da üst düzeylerde olması gereken özelliklerdir. 377 hava kuvveti çalışanıyla yapılan bir ankette çalışanların %77,4’ü 1 adet enerji içeceği tüketmenin uyanıklık seviyesini, %35-39’u da zihinsel ve fiziksel dayanaklılık seviyesini artırdığını belirtmiştir.

Solak olmak toplumda oransal olarak daha az görülür. Solak olmak bazen dezavantaj olsa da bazen avantaj da sağlayabilmektedir. Solak olan kişiler günlük yaşamlarında sağlaklara göre daha fazla sıkıntı çekerler. Çünkü üretilen çoğu ürün hatta yazı soldan sağa ilerleyen yazı sistemi bile solaklara zorluk yaşatabilmektedir. Sınıflardaki yazı yazma kolunun sağ tarafta olması, telli enstrümanların genellikle sağlaklara göre dizayn edilmesi, araçlarda gaz-fren konumu, silahlar, fotoğraf makineleri ve daha sayılabilecek birçok şey bunlara örnektir. Kokpitler de sağlak olan kişilere göre dizayn edilmiştir. Peki solak olmak pilotlarda performansı etkiler mi? Yapılan araştırmalara göre, solak olmanın en başlarda uçuşu öğrenmede zorluk yarattığı fakat öğrendikten sonra performansı etkileyen bir etkisi olmadığı gözlenmiştir. Hatta solak olanların sağlarını kullanabilme yetileri, sağlakların sollarını kullanabilme yetilerinden daha fazla olduğu görülmüştür. Solakların aksine sağlak olup öğrenme güçlüğü yaşayan birçok pilota da rastlanıldığı görülmüştür. Sporda ise solaklık sporcuyu artı puan sağlayabilir. Çünkü genelde sağlak olan rakipleri solakların hareketlerini öngörebilmekte ve önlem alabilmekte zorluk çekerler. Bunun sebebi ise ayna nöronlardan dolayı sporcuların karşıdaki kişinin de sağlaklar gibi hareket etmesini beklemeleridir. Ayrıca solakların sağlarını kullanmayı daha iyi becerebilmeleri onlara, özellikle çift el veya ayağın da kullanılabileceği sporlarda artı puan sağlamakatadır.

Zihinsel Dayanıklılık

İki meslekte de karar verme anı, hızı, zamanı ve kararın doğruluğu çok önemlidir. Bunları sağlayabilmek için de zihinsel olarak hazır ve dayanıklı olmak gerekir. Zihinsel dayanıklılık genellikle kişilerin odaklanma yeteneği, hatalardan geri dönebilme yeteneği, baskıyla başa çıkabilme becerisi, şanssızlıkla yüzleştiğinde ısrar etme kararlılığı yani pes etmekten vazgeçme çabası ile ilgilidir. Kişiler genelde ‘’Ben böyle bir insan değilim’’ savıyla karşımıza gelebilir. Ama bu sayılan özellikler belli yöntemlerle geliştirilebilen özelliklerdir. Örneğin, basketbolda turnike atmaya giderken havada 1-2 saniyelik bir süre vardır. O esnada basket atılmasını engellemek isteyen savunma oyuncuları da vardır. Bir basketbolcu, düz turnike yani potaya doğru gittiği cepheden turnike atma düşüncesindeyken çevresel gözlem yeteneği ve geliştirdiği hızlı karar verme mekanizması ile ters turnike yani potaya doğru gittiği cephenin tersinden turnike atmaya karar verebilir. Bu örnekte basketbolcu, elindeki 1-2 saniye sürede gözlediği tüm bilgileri dikkate alıp analiz edip alternatif eylem biçimlerini ve sonuçlarını düşünüp uygun eylemi seçti ve uyguladı. Havacılıkta da pilotlar için benzer durumlar vardır. Pas geçme ve ya geçmeme kararının yönetilebilmesinde pilotu etkileyen birçok faktör vardır. Pilot o esnada çok fazla uyaranla alışveriş halindedir. Öncelikle kendi tecrübe ve özgüven düzeyiyle yani iç sesiyle bir çatışma yaşayabilir. Sonrasında yardımcı pilotla ve kule görevlileriyle sürekli bir bilgi akışı sağlar, hava koşullarını kontrol eder, kokpitteki yüzlerce tuştan ışıktan uyaran alır yönetir ve kabin ekibiyle irtibat halinde olması gerekebilir. Bu kadar çok uyaranı kısıtlı bir zamanda alıp doğru kararlar verebilmek pilotun dikkat kapasitesi becerilerine, durumu yönetebilme ve hızlı düşünüp karar alabilme becerisine bağlıdır.

Karar verme anlarını yönetebilmek için fiziksel dayanıklılığın da yeterli olması gerekir. Örneğin, sigara içmek. Sigara kullanımının zararları bilinmektedir. Vücuda sigaradan dolayı aşırı dozda giren maddeler pilotların ve ekibin performansını etkileyebilir. Özellikle pilotlarda gece görüş keskinliğini %15-18 oranında azalttığı gözlenmiştir. 

Kaygı-Stres Düzeyi

Kaygı ve stres bir işi yapabilmemiz için gerekli tetikleyici etkenlerdendir. Hücresel boyutlarda bile hücre içindeki yaşamsal olayların gerçekleşebilmesi için stres oluşması yani bir uyarılmanın olması gerekir. Yani stres ve kaygı bizim herhangi bir durum karşısında uyarılma düzeyimizle alakalıdır. Bununla beraber kaygı ve stres düzeyinin yüksek veya düşük olması yapılacak işe karşı olan hassasiyeti gösterir ki bu da performansı direkt olarak etkiler. İdeal olarak kabul edilen ise ‘‘optimal kaygı düzeyi’’dir. Yani bir görevi yapmak için tetikleyici düzeyde uyarıcı olmalı ama fiziksel ve zihinsel performansı etkilemeyecek kadar da fazla olmamalıdır. Spor ve Havacılık Psikolojisi alanlarındaki psikologlar, bu konu üzerinde çok fazla çalışırlar. Çünkü performansı etkileyen neredeyse her şeyin temelinde o duruma karşı duyulan kaygı düzeyi etkili olabilir.

Kişinin kaygı düzeyini etkileyen birçok etken vardır. Kimi bu düzeyi yükseltir kimi de düşürür. Örneğin; inanç ve değerler, mizaç, destek görme ya da yargılanma hissi, ortam koşulları gibi kişinin kontrol edebileceği ya da edemeyeceği şeyler kaygı düzeyini etkiler. Performansa dayalı bu iki meslekte de kaygı düzeyi farklı sebeplerden etkilenebilir. Dini inançtan kaynaklanan gereklilikler işe girişi ve performansı özellikle kadınlar için etkileyebiliyor. Havayolu şirketlerinde, havayolu kuvvetlerinde, takım sporlarında ve bireysel sporlarda başörtüsü ve tesettür konusu uzun yıllardır tartışılmaktadır. Yasak olduğu dönemlerde mesleğini icra edemeyen kadınlar fazlaydı fakat artık bu konuya daha ılımlı yaklaşılıyor ve yasaklar dünyada yavaş yavaş kaldırılıyor. Yasaklar kaldırılmış olsa dahi mesleklerini tesettür altında icra etmeleri, alışıldığın dışında olduğundan dikkatleri daha da üzerlerine çekebiliyor. Bu durum sporcularda ve havacılarda kriz durumu yaratabilir. Kimileri bu krizi kendilerine bir motivasyon kaynağı olarak belirleyip performansını iyi sergileyebiliyor. Kimileri de aşırı kaygı hissedip düşük performans sergileyebiliyor. İnanç ve değer bölümü altında kişilerin ibadet zamanları, oruç tutmaları, batıl inançları, totemleri, uğursuzluk algıları gibi şeyler de sayılabilir.

Fiziksel hassasiyetler ve hastalıklar da kişi de kaygı durumu ve dikkat dağınıklığı yaratabilir. Uyku düzensizlikleri ve bozuklukları, karın gazı rahatsızlığı gibi kişisel hassasiyetler gündelik hayatta dahi kaygı yaratıp kişinin rutinini aksatmasına sebep olabiliyor. Doğal olarak sporcularda ve havacılarda da performansı etkileyen önemli faktörlerdendir.

Kişisel bakım ve görünüş de kişilerde kaygı yaratabilen sebeplerdendir. İki meslekte de görünüş ve özbakım önemli kriterlerdendir. Bu kriter havacılıkta iş gereklikleri arasında gösterilebilir. Sporcular ise medyanın da etkisiyle bazen milyonlarca kişinin gözü önünde olabiliyor. Dolayısıyla dış görünüşlerine özen göstermek her iki meslek için önemlidir.

Günümüz şartlarında sporcular sık sık uçak yolculuğuyla deplasmanlara olimpiyatlara gitmektedir. Onlar da uzun süreli uçuşlardan etkilenebilmektedir. Fiziksel olarak yol yorgunluğunu, uçaktaki vibrasyon ve yüksek seslerden farkında olmadan etkileniyor olabilirler.

Bireysellik ve Takım Çalışması

Takım olabilmek sosyal bir canlı olan insan için her koşulda gerekli olabilecek bir dayanışma türüdür. İyi bir takım, görevlerin zorluk seviyesini azaltabilir. Peki iyi takım nasıl oluşur? İyi bir takımın üyeleri kendi özelliklerinin farkında ve bu özelliklerini etkili kullanabilen, kendini geliştirmiş, iletişim becerileri iyi olan, takım çalışmasını önemseyen yani işbirlikçi kişilerdir. Havacılıkta ve sporda işlerin tamamına yakını takım çalışmasıyla gerçekleşmektedir. Ama bazen pilotlar ve takım sporcuları işleri ve sorunları bireysel olarak çözmeye eğilimli olabiliyor. Bu tip oyunculara spor psikolojisinde ‘‘ego yönelimli sporcu’’ denmektedir. Bazı durumlarda bu kişilerin bireysel çıkarları takım çıkarlarından baskın olabiliyor ve bireysel hareket etmek isteyebiliyorlar. Dolayısıyla takım olgusu zarar görebiliyor. Bir de ‘‘görev yönelimli sporcular’’ vardır. Bu kişiler de görev sınırlarını iyi bilen, verilen görevi en iyi şekilde yerine getiren ve takımın başarısını birincil amaç olarak belirleyen kişilerdir. Havacılıkta da özellikle ani karar verilmesi gereken pas geçme-geçmeme durumlarında bu iki yönelimle karşılaşılabilir. Kendine çok güvenen, tecrübeli pilotlar bu durumlarda risk alma eğiliminde olabiliyor. Sonucunda çokça can kaybı yaşanan kazalar olabiliyor. Uygulanması gereken prosedürler de bazen bu karar mekanizmalarını etkileyip pilotu ikileme düşebiliyor ve kararın verilmesini geciktirebiliyor.

Takım çalışmasının içinde bulunan ama uçak dışı görev yapan hava trafik kontrolörlerinin ve bakım ekiplerinin de önemi çok büyüktür. Kontrolörler hava sahasını büyük bir dikkat ve titizlikle koordine etmeye ve olası kazaları engellemeye, hava trafiğini yönetmeye çalışırlar. Bu alandaki saniyelik gecikmelerin ve hataların bile sonucu kazalara neden olabilir. Hava trafik kontrolörleri de pilotlar ve sporcular gibi kısıtlı zamanlarda çok fazla uyarana maruz kalırlar. Radar, telsiz, telefon ağındaki bilgi akışını sağlarken meteorolojik değişimleri sürekli kontrol ederler ve bu süreçte iletişim genellikle İngilizce terminoloji ve sembolojiyle sürdürülür. Bunların hepsi fazla dikkat ve hızlı, kesin kararlar gerektirir. Sonuç olarak kule ekiplerinin aktif performansı da uçaktaki pilot ve kabin ekiplerinin performansına dolaylı etkide bulunabilir.

Cinsiyet Farklılıkları

İnsanlığın evrimsel gelişim süreci boyunca cinsiyetler arası belirli fiziksel ve zihinsel gelişim ve değişim söz konusudur. Her cins, döneminin yaşamsal gerekliliklerini gerçekleştirirken farklı yönlerini geliştirdi. Erkekler avlanma işlerini yüklendiğinden fiziksel ve taktiksel olarak daha çok gelişim göstermişlerdir. Bu yüzden takım çalışmasına daha yatkın oldukları gözlenir ve kabul edilir. Kadınlar ise ev ve topluluk ortamında bulunmuş dolayısıyla maddi ve manevi alışverişi etkin kullanmış, sosyal becerilerini ve sosyal düzen algılarını daha çok geliştirmişlerdir. Peki bu farklılıklar modern dünya mesleklerine nasıl yansıyor? Yakın geçmiş dönemlerde erkeklerin egemen olduğu zamanlar yaşanmış, kadınlara fiziksel ve zihinsel üretim sahasında çok çok az yer verilmiştir. Kadınların bu meslekleri icra etmek için yeterli düzeyde olmadıkları düşünülmüştür. Ortak bir toplumsal cinsiyet rolleri algısı oluşmuştur. Fakat endüstrileşmeyle beraber kas gücüne olan ihtiyaç azalmış ve kadınlar üretime büyük bir oranda girmiştir. Böylelikle cinsiyet rollerinde dönüşümler başlamıştır.

Sporda ve havacılıkta da toplumsal cinsiyet rolleri algısı yakın zamana kadar sürmüştür. Fakat artık bu düşünceler araştırmalar desteğiyle azalmaya başlamıştır. Çünkü sebeplerin kadınların yetersizliği değil başka nedenler olduğu ortaya koyulmuştur. Sporda ve havacılıkta dizayn edilen tüm düzeneklerin hepsi erkeklerin fiziksel özelliklerine ve dinamizmine göre oluşturulmuştur. Bu zamana kadar kokpitler, spordaki başarı gereksinimleri gibi belirli oluşumlar ve ölçekler erkek normlarına göre oluşturulmuştur. Dolayısıyla kadınlardan bu şartları sağlamalarını beklemek, onlardan daha fazla efor beklemek demekti. Bu önyargılar kırılarak kadın normlarını da kapsayacak organizasyonlar ve kriterler getirilmiştir. Sonuç olarak kişinin cinsiyeti değil, o kişinin zihinsel ve fiziksel yeterliliği, dayanıklılığı ve kendini ne kadar geliştirebileceği ön plana çıkmıştır.

---

Sonsöz

Sonuç olarak bu kadar çok ortak yönü olan iki alanda psikolojik desteğin yeri çok önemlidir. Çünkü kişilerin bu kadar çok faktörü idare edip iyi performans sergileyebilmeleri mümkün olmayabiliyor. Spor ve havacılık alanında çalışan psikologların psikiyatristler ve doktorlarla beraber birincil amacı da sporcuların ve havacıların sergileyebilecekleri maksimum performansa ulaşmalarında onlara yardımcı olmaktır. Böyle durumlarda kişilere kendi farkındalıklarını yaratmayı ve özgün çözüm yollarını kişilerle beraber bulmaya çalışırlar. Bu aşamada psikologlar için sporcuların ve havacıların bağlamına, işlerin akışına ve terminolojisine hakim olmak çok önem arz etmektedir. Yani özel uzmanlık gerektiren alanlardandır. 

---

Yazan: Psk. Burak Yılmazer

Kaynakça:

-Şahin, M. ve Koruç, Z. (Ed.). (2015). Spor ve Egzersiz Psikolojisinin Temelleri (6). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.

-https://www.google.com/url?q=http://www.airnewstimes.com/muzaffer-cetinguc-pas-gecme-veya-gecmeme-kararinin-psikolojisi-587-yazisi.html&sa=D&ust=1563956854994000&usg=AFQjCNHfmuEQuO0t991DkXKDTz4iJmjGfg

-https://www.google.com/url?q=http://www.airnewstimes.com/muzaffer-cetinguc-ucakta-sigara-icmek-550-yazisi.html&sa=D&ust=1563956854995000&usg=AFQjCNHXbz45_hg_UWu9VVNSlSWq_sBSdg

-https://www.google.com/url?q=http://www.airkule.com/yazar/HAVACILIKTA-KARAR-VERME-1-/386/&sa=D&ust=1563956854996000&usg=AFQjCNHhtk9hwSywJYIbN8rmmXIkTtiegw

-https://www.google.com/url?q=http://www.airkule.com/yazar/PILOT-ADAYI-SECIMI-KOLAY-BIR-IS-MI/1314/&sa=D&ust=1563956854996000&usg=AFQjCNH-xtuJ6j-2kDWCI7LCvHeDz-JfYw

-https://www.google.com/url?q=http://www.airkule.com/yazar/KADIN-PILOTLARDA-BASORTUSU-SORUNSALI/1183&sa=D&ust=1563956854998000&usg=AFQjCNH7qXT32tCOLSztvWysDdu8-FQW_Q

-https://www.google.com/url?q=http://www.airkule.com/yazar/UCUSTA-KARIN-GAZLARI-VE-YELLENME/1171&sa=D&ust=1563956854998000&usg=AFQjCNHxke-g9EIqhHe2ECyIcvCaTNolhg

-https://www.google.com/url?q=http://www.airnewstimes.com/muzaffer-cetinguc-havacilikta-enerji-icecekleri-546-yazisi.html&sa=D&ust=1563956854995000&usg=AFQjCNEOSZTei90-5TjdlK7-dzmFHcPUcQ

-https://www.google.com/url?q=http://www.airkule.com/yazar/HAVACILIKTA-GURULTU-VE-VIBRASYON/1334&sa=D&ust=1563956854996000&usg=AFQjCNFSAtKTB_jXAxary3uD05Xl1Cx9lA

https://www.google.com/url?q=http://www.hvtd.org/?p%3D360&sa=D&ust=1563956855015000&usg=AFQjCNF5oYGl9fDyEpbrwWPFy–xwwT6cA

https://www.google.com/url?q=http://www.hvtd.org/?p%3D949&sa=D&ust=1563956855005000&usg=AFQjCNGonAOtBOWP4kXWzjXOdJBv6YaJ6A

https://www.google.com/url?q=http://www.hvtd.org/?p%3D985&sa=D&ust=1564008613300000&usg=AFQjCNFc3Q4K6cIbp3uZ2_WiDsFkP5K8pA