havacilikterimleri, havacılık, havacılık sözlüğü, havacılıkpsikolojisi, havacılıkterimlerikısaltmalar, havacılıkvepsikoloji, sivilhavacilik
Havacılığın kendisine ait çok geniş bir terminolojisi, hatta bir alfabesi bile vardır. Hava yolları ve havalimanı kodlamaları da oldukça fazladır. Havacılık alanında çalışan bireylerin havacılık terimlerine, kalıplarına ve kısaltmalarına aşina olması; ekip içerisindeki sağlıklı iletişim açısından önemlidir.
Eğer ki sizin de lisansınız psikoloji ise ve havacılık alanına merak duyup bu alanda çalışmak istiyorsanız, gerekli adımları geçtikten sonra havacılık psikoloğu olmanız mümkündür. Bu alanda çalışan psikologların en önemli özellikleri, havacılık ile ilgili terimleri ve havacılık sektöründe çalışan insanların bağlamını iyi derecede bilmeleridir. Bu yüzden terminolojiye hakim olmak ve havacılığın çeşitli dinamiklerini bilmek önemli olabilmektedir. Dolayısıyla bir başlangıç gibi olan, geliştirmeye açık olan bu yazıdan faydalanmak isteyebilirsiniz.
Havacılık terminolojisine dair ilginiz varsa, bu alandaki bilginizi artırmak istiyorsanız ve hatta bu alanda çalışmalar yapmak istiyorsanız; sizler için ulusal/uluslararası sivil havacılık kuruluşlarına ve temel havacılık terminolojisine basitçe değinmek isterim.
Bazı Ulusal ve Uluslararası Sivil Havacılık Kurum, Kuruluş ve Derneklerin Kısaltmaları:
DHMİ: Devlet Hava Meydanları İşletmesi
EASA (European Aviation Safety Agency): Avrupa Hava Güvenliği Ajansı
ECAC (European Civil Aviation Conference): Avrupa Sivil Havacılık Konferansı
IATA (International Air Transport Association): Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği
ICAO (International Civil Aviation Organisation): Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü
IFALPA (The International Federation of Air Line Pilots’ Association): Uluslararası Pilotlar Birliği Federasyonu
SHGM: Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü
TALPA: Türkiye Hava Yolu Pilotları Derneği
TASSA (Cabin Crew Members’ Association): Hava Yolları Kabin Memurları Derneği
THK: Türk Hava Kurumu
UTED: Uçak Teknisyenleri Derneği
Bazı Havacılık Terimleri:
4 Bacak Uçuş: Art arda yapılan 4 ayrı uçuş anlamına gelmektedir. Örneğin İstanbul-Ankara (ilk bacak) ardından Ankara-İstanbul (ikinci bacak) arası uçtuktan sonra İstanbul-Antalya, sonrasında Antalya-İstanbul arası uçmaya “4 Bacak Uçuş” denilmektedir.
Apron: Uçakların kalkıştan önce veya inişten sonra bekledikleri ve bakımlarının yapıldığı açık sahadır.
Arrival: Varış.
Aviation Safety: Havacılık emniyeti.
Assertiveness: Havacılık psikologlarının çok önemsediği kavramlardan biridir. Bu özelliğin havacılık çalışanında yeterince gelişmemiş olması, şirket kültürünün çalışanları “assertive” olmaya teşvik etmemesi geçmişte yaşanmış birçok kazanın sebepleri arasında gösterilmektedir. Peki nedir “assertive olmak”?
Bir fikre, davranışa, hamleye, uçağın seyri ve emniyeti ile ilgili bir karara katılmadığı zaman/farklı düşündüğü zaman bunu bağlama uygun bir şekilde dile getirebilmek olarak ifade edilebilir. Örneğin ikinci kaptanın içinden “vardır bir bildiği sonuçta kaç senelik kaptan” diyerek gördüğü bir hatayla ilgili susması ve uyarı yapmaması assertive olmayan bir yaklaşımdır.
Boarding: Yolcuların uçağa biniş işlemidir.
Brifing: Uçuş öncesi takım ile beraber uçuşta olabilecekler, dikkat edilmesi gerekenler, yapılacaklar, hava şartları, öngörülen aksaklık varsa tüm bunların konuşulmasıdır.
Cabin Crew: Kabin ekibi.
Captain’s Decision: Kaptanın kararı anlamına gelir.
Check in: Bilet ve bagaj işlemleridir. Yolcuların uçağa kabul işlemidir.
Check List: Kokpitteki iki pilottan birinin listeyi okuyup diğer pilotun ise okunan sistemin durumunu kontrol etmesi/uygulamasıdır. İşlem uygulanmışsa “checked” diye geri bildirim vererek onaylamasıdır.
CRM: Ekip Kaynak Yönetimi anlamına gelir. Teknik olmayan, sosyal becerilerdir. Liderlik, durumsal farkındalık, ekip çalışması, stres yönetimi, ikna, iletişim ve iletişimin alt becerileri, empati buna örnek olarak verilebilir.
Cross Check: Uçak kalkışa geçmeden önce ve indikten sonra yapılan anonsun kabin ekibinin birbirini kontrol etmesini söylediği kısımdır.
Debrifing: Uçuş sonrasında nasıl bir uçuştu, ne konuşuldu, ne öğrenildi, ne deneyimlendi vs. tüm bunların uçuş ekibiyle beraber konuşulmasıdır.
Departure: Gidiş.
Dirty Dozen: İnsan hatasından dolayı olayların ve kazaların meydana gelmesidir. Bahsedilen insan hataları, insan faktörlü 12 unsurdan oluşur. Bunlar: iletişim eksikliği, aşırı yorgunluk, dikkat dağılması, stres, farkındalığın olmaması, bilgi eksikliği, ekip çalışması eksikliği, rahatlık, baskı, normlar, kaynakların yetersizliği, güven eksikliği. Bu 12 unsurdan biri veya birkaçı yüzünden kazaların meydana geldiği düşünülmektedir. Bu yüzden bu listeye “Dirty Dozen” denilmektedir.
Dispeçer (Dispatcher): Uçuş hareket uzmanıdır. Uçuşun emniyetli bir şekilde gerçekleşebilmesi için uçuşun bütün planlamasını yapar ve uçuş sırasında da takibini yapar.
Divert: Uçağın hava şartları gibi sebeplerden dolayı planlanan varış meydanı yerine başka bir yere iniş yapmasıdır.
Durumsal Farkındalık: Uçuş ekibinin çevrede uçuşa etki edebilecek olan tehlikelerin farkında olması, zaman ve mekan içerisinde algılayıp kavraması anlamına gelir. Yokluğunda büyük kazalar meydana gelebilir.
Ejection System: Jet uçaklarda pilotların paraşütle atlamasını sağlayan sistemdir.
Eve Dönüş Sendromu: Havacılıkta insan kaynaklı hatalardan biri olan eve dönüş sendromunda, eve dönme isteğinden dolayı sabırsız bir tutum ile risk alma durumu söz konusudur. Yapılması gereken prosedürlerin atlanması ciddi kazalara sebebiyet vermektedir.
Extended Range (ER): Okyanus aşırı uçuş.
Fatigue: Aşırı yorgunluk, tükenmişlik anlamlarına gelir. Fiziksel, zihinsel veya duygusal olabilmektedir. Aşırı yorgunluk sebebiyle algılama, karar verme, öğrenme, bilişsel yetenekler, hız, dengede geçici bozulmalar ortaya çıkabilir.
Feet: Havacılıkta irtifa belirtmek için kullanılmaktadır. 1 feet 30,48 cm’dir.
Flight Time: Uçuş süresi.
Go Around (Pas Geçmek): Hava aracı iniş esnasındayken hava aracının iniş yapmaktan vazgeçip yeniden yükselmesidir. Piste inmek üzereyken veya indikten sonra yeniden yükselip irtifa kazanabilir. Pilot, kule ile iletişim halinde olarak tehlike arz edebilecek bir durumda bu şekilde pisti pas geçebilir.
Güç Mesafesi (Power Distance): Yaş, ekonomik, politik, statü, hiyerarşi gibi sebeplerden dolayı bir tarafın diğer taraf ile iletişime geçmeye çekinmesidir. Kokpit içerisinde bu duruma rastlanabilir. Örneğin ikinci pilot, kaptan pilota azar işitebileceğini düşünerek fikrini söylemeyebilir.
Hazard: Risk, tehlike.
Hipoksi: Oksijen yetmezliği.
Hurry-up Sendromu: Telaş içerisinde acele etme sendromu anlamına gelir. Telaş içerisinde acele ile hareket ederek basit bir hatanın ciddi sorunlara yol açmasıdır.
İHA: Açılımı “İnsansız Hava Aracı”dır. “Drone” da denilebilmektedir.
İnkapasite: Uçuş ekibinden birinin sağlık sorunları sebebinden dolayı görevini yapamamasıdır.
İrtifa: Havacılıkta kullanılan yükseklik kavramıdır.
İrtifa Hastalığı: Yüksek irtifalarda basınç azalması sebebiyle hipoksi (oksijen yetmezliği) oluşmasıdır.
Jet Lag: Uzun süreli uçuşlarda vücudun zaman algısına uyum sağlayamaması ve sonucunda vücut ritminin bozulmasıdır. Başta uyku problemleri olmak üzere geçici rahatsızlıklar oluşabilir.
Joystick (Lövye): Hava taşıtlarını kontrol etmeyi sağlayan kumanda koludur.
Just Culture (Adil Kültür): Hataların kasıtlı olmadığı sürece cezalandırılmamasını fakat gereksiz ve kabul edilemez risklere girenlerin denetim altına alınması gerektiğini söyler.
Kırım: Kazadan farklı olarak telafi edilebilir hasarın oluştuğu ve can kaybının olmadığı, en fazla ufak yaralanmaların olduğu durumlara denir.
Knot: Saatte 1 deniz miline eşit olan, havacılıkta kullanılan sürat birimidir.
Kokpit: Pilot kabini, uçuş güvertesi.
Kule: Hava trafik kontrolünün sağlandığı yerdir.
Landing: İniş.
Line Training (Hat Eğitimi): Yolcuların bulunduğu bir uçuşta, gerçek bir hatta ikinci pilot görevindeki uçuş eğitimidir. Aday pilot burada gözetim altındadır. Bu eğitim sayesinde uçuş saatleri artırılıp gerçek uçaklarda deneyim kazanılmaktadır.
Mayday Çağrısı: Radyo iletişiminde tehlike sinyali olarak kullanılan en önemli acil durum kodudur. Uçağın tehlikede olduğu durumlarda yapılır. “Mayday mayday mayday” şeklinde başlar.
METAR: Her hava meydanında saatte 1 kez yayınlanan, bulunduğu yer hakkında meteorolojik bilgi veren rapordur.
Pan-pan Çağrısı: En önemli 2. çağrı kodudur. Mayday kadar aciliyet belirtmez. Yolcu rahatsızlandığında, motorda sarsıntıya sebep olan hasar durumunda vb. yapılan çağrıdır.
Passenger: Yolcu.
Pitch: Uçağın manevralarından yunuslama hareketidir.
Purser: Sorumlu (en kıdemli) kabin amiridir. Rütbesel anlamda kabin memurluğunun üzerinde kabin amiri, kabin amirliğinin üzerinde ise purser vardır.
Raporlama: SHGM’ye, uçuş emniyetinin korunması ve artırılması amacıyla; uçuş emniyetini ilgilendiren kaza, ciddi olay ve olayların zorunlu ve(ya) gönüllü olarak raporlanmasıdır.
Read Back: ATC’nin verdiği bir talimatın pilot tarafından geri okunması anlamına gelmektedir.
Roll: Uçağın manevralarından yuvarlanma hareketidir.
Safety: Emniyet anlamındadır. İçsel tehlikelere karşı riski en aza indirmektir.
Security: Güvenlik anlamındadır. Dış tehditlere karşı korunmadır.
SİHA: Silahlı İnsansız Hava Aracı.
Stabil Yaklaşma: Uçağın iniş yaparken piste istikrarsız ve dengesiz yaklaşmasıdır.
Swiss Cheese: İsviçre Peynir Modeli’ne göre kazalar tek boyutlu düşünülmemelidir, bir kaza veya kırımın sorumlusu tek bir kişi değildir. Kazalar zincirleme insan hataları ve sonrasında ise hataya karşı savunmasının yetersizliği yüzünden oluşur. Bu hipotez der ki; organizasyonel etkiler, emniyetsiz yönetim, emniyetsiz davranış zemini ve sonucunda emniyetsiz davranış ortaya çıkar. Bu model, ICAO tarafından kabul görmüş bir modeldir.
Take off: Kalkış.
Türbülans: Uçağın bozuk hava akımına kapılıp sallanması/titremesidir.
Type Rating (Tip Eğitimi): Hangi uçak tipinin uçurulacağına göre o uçak tipine özgü verilen eğitimdir.
Unstable Yaklaşma: Uçağın iniş yaparken piste istikrarsız ve dengesiz yaklaşmasıdır.
Yaw: Uçağın manevralarından yalpalama hareketidir.
Bazı Havacılık Kısaltmaları:
A/D (Aerodrome): Havaalanı
A/P (Airport): Havaalanı
AAL (Above Aerodrome Level): Havaalanı Seviyesinde, Yukarısında
ACFT (Aircraft): Havaaracı
ADEP (Aerodrome of Departure): Kalkış Havaalanı
ADES (Aerodrome of Destination): İniş Havaalanı
AGL (Above Ground Level): Yer Seviyesi Üstünde
AIM (Aeronautical Information Management): Havacılık Bilgi Yönetimi
AIREP (Air-Report): Hava Raporu
AMSL (Above Mean Sea Level): Ortalama Deniz Seviyesi Üzerinde
ARR (Arrive, Arrival): Varış
ATC (Air Traffic Control): Hava Trafik Kontrol
ATPL (Air Transport Pilot Licence): Hava Ulaşım Pilot Lisansı
ATS (Air Traffic Service/s): Hava Trafik Hizmetleri
ATSU (Air Traffic Services Unit): Hava Trafik Hizmetleri Birimi
CA (Cabin Attendant): Kabin Memuru
CAB (Cabin, Crew): Kabin Ekibi
CCM (Cabin Crew Member): Kabin Memuru
CP (Captain, Commander): Kaptan Pilot
CPL (Commercial Pilot Licence): Ticari Pilot Lisansı
CRM (Crew Resource Management): Ekip Kaynak Yönetimi
CRP (Compulsory Reporting Point): Zorunlu Rapor Noktası
CTR (Control Zone): Kontrol Bölgesi
CXX (Cancellation of Flight): Uçuşun İptali
DAF (Date of Flight): Uçuş Tarihi
DEP (Departure): Kalkış
DLA (Delay): Gecikme
EMG (Emergency): Acil Durum
EUR (European Region): Avrupa Bölgesi
FO (First Officer): İkinci Pilot
HGT (Height): Yükseklik
LDG (Landing): İniş
MCC (Multi Crew Coordination): Uçuş Ekibi İşbirliği
METAR (Aviation Routine Weather Report): Hava Yoluna Dair Hava Raporu
PLN (Flight Plan): Uçuş Planı
PPL (Private Pilot Licence): Hususi Pilot Lisansı
PSGR (Passenger): Yolcu
RWY (Runway): Pist
SELCAL (Selective Calling System): Seçici Arama/Çağrı Sistemi
SOS (Save Our Souls): Mors Haberleşmesinde Tehlike Sinyali
STOL (Short Take-off and Landing): Kısa Kalkış ve İniş
T/A (Take off): Kalkış
TAF (Tactical Air Force): Taktik Hava Kuvveti
TAF (Terminal Aerodrome Forecast): Havaalanı Hava Tahmini
TMA (Terminal Control Area): Terminal Kontrol Sahası
*Değerli katkılarından dolayı Psk. Arınç Sönmez’e teşekkür ederim.
Yazan: Begüm Turan
Kaynakça:
Çetingüç, P. D. Muazffer (2016). Havacılık ve Uzay Psikolojisi. Nobel Akademik Yayıncılık. Baba, U. (Yöneten). (2020). Bir Havacı Gibi Konuşmanızı Sağlayacak Terimler [YouTube Videosu].
Birgören, N. (2017). Havacılık İşletmeciliği Terminolojisi. AUZEF Ders Kitapları – PDF. DHMİ. (2011). Havacılık Terimleri Sözlüğü. https://www.dhmi.gov.tr/Sayfalar/Sozluk.aspx?Tip=KSLT&Terim=T adresinden alındı
Havacılık. (2020). Kokpitteyiz.
Havacılık ve Uzay Akademisi. (2021). Havauzay.org.
Karakuş, G. (2020). Havacılıkta Durumsal Farkındalık. Global Savunma. Raporlama. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü: https://web.shgm.gov.tr/tr/raporlama/2248- raporlama adresinden alındı
Sarp, İ. (2022). Jet Uçaklarından Paraşütle Atlama Olayları. STRASAM.
Türkoğlu, C. (2012). Just Culture. Havacılık Tıbbı Derneği adresinden alındı.
